Caderno Xeral

Por motivos que non veñen ao caso, ando estes días a ler A cidade e os días, calendario histórico de Vigo, de Xosé María Álvarez Blázquez. Gozo da lectura e, ao tempo, non fago máis que pensar na importancia daquela sección que antes víamos con maior frecuencia na prensa escrita, as efemérides, unha boa escusa para lembrar cada día un episodio da nosa historia máis recente ou afastada.
    As efemérides de Álvarez Blázquez son un verdadeiro regalo, pois o autor non se limita a consignar brevemente o acontecido ese día senón que se estende todo o necesario e o posíbel sobre aqueles episodios que merece a pena lembrar. E non só iso, Álvarez Blázquez realiza efemérides históricas, ou sexa, pescuda na historia de Vigo, apréndenos a historia da cidade. Así que da satisfacción inicial de saber que o convento de Santa Marta, que forma parte da paisaxe da miña infancia, foi hospital dos franceses durante a invasión de principios do XIX, un hospital asistido polos franciscanos que aproveitaban para lle roubar aos feridos as armas e distribuílas aos resistentes, colaborando así na reconquista, paso á pensar unha e outra vez que somos uns ignorantes na nosa propia historia. Cando camiñamos as rúas da cidade e lemos Luís Taboada, Policarpo Sanz ou Velázquez Moreno descoñecemos que esa rúa, Luís Taboada, leva ese nome desde 1904 en homenaxe ao escritor de crónicas humorísticas moi seguidas a mediados do XIX; que o 26 de agosto de 1890 se leu o testamento de Policarpo Sanz, quen legou todas as súas posesións á cidade: unha colección de pinturas e fondos para a construción do instituto Santa Irene e un hospital da caridade, cun departamento para “paridas pobres”; ou que Velázquez Moreno foi o construtor do primeiro teatro vigués, en 1832, na Praza da Princesa, fronte ao antigo Concello. As efemérides permítennos saber que o Teatro Rosalía de Castro, hoxe Auditorio do Centro cultural Caixanova, foi inaugurado o 15 de xullo de 1900, ao cumprirse quince anos do pasamento da nosa escritora e na súa homenaxe, homenaxe que hoxe desapareceu da memoria das xeracións máis novas que xa non saben que ese centro cultural fora un teatro e tiña ese nome, cousas do capitalismo, que restaura ao seu xeito e nos borra a memoria.
    Por Álvarez Bázquez sabemos que, tal día coma hoxe, 29 de xullo de 1677, iniciábanse as obras da Igrexa da “antiga vila de Valadares a expensas do célebre bispo de Oviedo e Inquisidor xeral, D. Diego Sarmiento de Valadares” de ilustre nome que nos lembra que a casa de Valadares estivo emparentada cos Sarmiento. E, de paso, podemos lembrar que esta parroquia deu nome ao Terzo de Valadares, fundado o “12 de xullo de 1643 por Don Fernando de Valadares y Sarmiento. As súas tropas estaban integradas exclusivamente por xentes de Vigo e a súa comarca.” E tivo “actuacións moi destacadas nas guerras de Portugal e Flandres”.
    En fin, que as efemérides son como un nobelo polo que ir tirando aos poucos, en diferentes direccións, de distinto xeito, mais sempre para un mesmo pouso, sabermos un pouco máis de nós, alimentar a nosa memoria cos pasos que viñemos dando, tan aos poucos, e que nos traen ao día de hoxe, pasos que nos explican e nos advirten sobre determinados camiños a seguir.
    Falo de Vigo, falo de Álvarez Bláquez para reivindicar un oco para a historia de noso, unhas poucas liñas que baixo o pretexto do que sucedeu hoxe nos iluminen e nos constrúan.

29 de xullo.
Galiza
1936: El progreso de Lugo publica que o pasado domingo 26 de xullo, ás catro da madrugada, Julio Sas Barroso e Tomás Fuentes Velo, de vintesete e vinteoito anos respectivamente, ambos os dous veciños de Betanzos foron fusilados polo Exército. Opuxéranse ao Exército na estrada de Betanzos a Ferrol. Ese mesmo día ingresou na cadea de Betanzos Tomás López Da Torre, alcalde pola Fronte Popular e Deputado provincial.
1961: morre en Santiago Aquilino Iglesia Alvariño autor de Cómaros Verdes, entre outros poemarios, primeiro libro de poesía editado en galego despois da guerra.
2005: iníciase o goberno de PSOE e BNG coa toma de posesión de Emilio Pérez Touriño, despois de 16 anos de goberno do Partido Popular.
 
Mundo:
1966: en Arxentina tivo lugar a "noite dos bastóns longos", foi durante o goberno do ditador Onganía, en que a policía agrediu a estudantes e profesores dalgunhas facultades da Universidad de Buenos Aires, dando lugar a numerosas renuncias de docentes.

Marta Dacosta, 29 de xullo de 2009.

A censura e deformación que opacan, desfiguran ou minimizan persoas ou sucesos da nosa historia cultural e política abrangue o presente e o pasado. Só temos que decatármonos de como se filtra hoxe a realidade do país, con que óptica e criterios, ao servizo de que intereses, para sospeitar de como se foi construíndo a versión da historia. A forma de integrar na cultura oficial a moitos dos protagonistas fundamentais da nosa traxectoria cultural ou política é máis que sintomática. Adáptanos sempre ao statu quo, ao que está permitido e ao que non rechía. Desta forma a integración faise mesmo sen molestias, claro que nun plano secundario.

Rosalía é un caso paradigmático, quizais o de maior importancia polo seu significado real en contraste coa imaxe estereotipada, deformada, que lograron oficialmente estampar. Primeiro foi sometida a martirio en vida, xustamente pola causa patriótica e popular que defendía e praticaba co seu afán de construír unha literatura nacional e pola súa independencia e determinación como muller librepensadora. Mesmo após morta os seus defensores e devotos se achaban entre a emigración americana e en individuos e pequenos grupos, católicos, demócratas, republicanos, socialistas, moitos deles pre-nacionalistas, que a coñeceran en vida, que partillaran, en todo ou en parte, as súas aspiracións, e que recoñecían, polo menos no ámbito literario, o seu valor, ou que a consideraban como símbolo político. Precisamente, a súa morte, acontecida o 15 de xullo de 1885, non acadou as proporcións dun acontecemento nacional galego. Non houbo fúnebre procesión composta por elementos de todas as clases sociais, encabezados por autoridades oficiais. Tampouco se levantou un rico e artístico mausoleo no cemiterio de Adina onde foron depositados os seus restos mortais. O eco mediático foi irregular, ás veces tardío e marxinal. Un vello amigo seu da mocidade no Santiago dos anos 50, Luís Rodríguez Seoane, catedrático de Medicina da Universidade de Santiago, nada sospeitoso naquela altura por estar xa integrado no réxime da Restauración, informa nun artigo necrolóxico en Gaceta de Galicia (17 de xullo de 1885):"…su entierro creemos que no haya sido más que la soledad que para muchos precede a la tumba".

Sintomaticamente, o 5 de outubro de 1885, Antón Claridades, un articulista da revista El Magisterio gallego, contaba desolado a súa visita ao cemiterio de Adina. Esta é a súa descrición : "En un apartado rincón y toda cubierta de tristes yerbecillas, hállase el sitio donde se guardan los restos de la insigne cantora, gloria de Galicia, sin que una mala losa ni una carcomida cruz indiquen que aquel pedazo de tierra es el lugar donde reposa la que ha llevado una vida de tantos padecimientos y amarguras, sufridos con resignación envidiable". En 1886 seguía sen sinalarse a tumba de Rosalía . Só sabían cal era os pobres campesiños que a viron enterrar, segundo o xornal Gaceta de Galicia..Non había lápida indicativa. A cruz de madeira desaparecera…

A Casa da Matanza en estado ruinoso, os fillos de Rosalía na pobreza, sen posíbel acceso á Universidade, as obras da escritora sen reeditarse…Esta é a situación real após morta. Ten mellorado a información que se ofrece aos visitantes da Casa Museu en Padrón, pero falta moito para estar próxima á verdade…Descoñecendo, desprezando por ignorancia ou manipulación, os esforzos que levamos feito como individuos e como pobo para existirmos, nada bo podemos esperar do futuro…

Por motivos persoais estiven en Alcalá de Henares hai uns días. Mentres estaba sentado ás sete da tarde nun banquiño baixo árbores a carón da estación dos camiños de ferro, tres mociñas entre 16 e 19 anos parolaban, sentadas noutro, perto de min, sobre as súas vidas familiares. Observeinas, desenvoltas, locuaces, produto de ambientes populares con pingas de diversidade nacional, pero españolísimas de lingua e gostos musicais. Unha canción sobre amor, morte e destino, a cargo dun cantaor de flamenco, se enleaba con aquela conversa coloquial case en chave de revista do corazón ou programa de televisión lixo. A dor perante a morte por cancro dun ser querido, non sei se fillo, amante ou amada, provocaba a enxurrada melódica para consumo popular, focada na inclemencia do destino na vida das persoas. As mociñas repetían anaquiños da letra desgarrada e consoladora.

O sol forzou a unha delas a se sentar no meu banco á sombra, no momento en que estaba falando, enviso, por telefone en galego. Axiña comecei a sentir ao meu arredor a presenza de máis xente, agora tamén mozos, e como algún aludía a Ourense e á Coruña. Incrédulo, pensei que estaba sendo vítima da miña mala audición e dunha interpretación nesgada. Pero non. Rematada a conversa telefónica, virei á dereita: topei cun rapaciño lanzal que me falaba en galego. Dous máis, un de media estatura, atrigado, e outro pequeno, mouro, completaban a panda que as mociñas estiveran a esperar. Baixo a ollada expectante e interrogativa dos outros e o sorriso sorprendido da súa moza de circunstancias, o maior ( 20 anos) contoume que era de Ourense, que a súa familia fora tratante de cabalos e ovellas, negocio en decadencia, e decidiran vir para Madrid. Vivían como ambulantes, en caravana. Agora recollía cartón, prezos polo chan. Traballara de asalariado, pero estaba no paro. Falaba a cachón, entre admirado por tanto tren e metro e case asustado por tanta violencia, droga e puta vida. Que dimensión arcádica tomaba entón Ourense!! Se houber tanta xente como en Madrid, sería moito máis rico e un paraíso de boa vida!! Aproveitei para animalos a voltar, polo menos comerían mellor e a vida sería menos perigosa.

Que locuacidade e clareza comunicativa! Casara aos quince anos cunha cigana, tiña dela dous fillos, divorciara. Os ciganos eran a hostia, cun senso de grupo absorbente, en confronto co pai e os irmaos da súa muller. As mulleres non eran de fiar. Sempre acaban por írense con outro que lles goste máis. Como os homes, retruquei. A moza daquela tarde era temporal. De traballar, non estaría alí, senón na casa, coa familia. O avó estaba escarallado con pouco máis de sesenta anos…O pequeno, de Mérida, falaba tamén galego; non sei por que formaba parte da familia ambulante, igual que o mediano, tamén de Ourense… Entusiasmo na afirmación: non perderan o idioma, o galego, de uso exclusivo no seo familiar, especie de endogrupo, á defensiva fronte a outros, como coesión e protección …

As rapazas encamiñaron os seus pasos á pasarela elevada que cruzaba as vías do tren, fartas de esperar a que rematase aquela imprevista conversa dos seus mozos de ocasión co señor galego. As protestas a distancia pola tardanza eran contestadas cunha fala española, meridional, andaluzada, perfeitamente homologada, polo mozo lanzal, con certo desprezo ou indiferencia, que fosen indo.Un señor, acompañado da súa dona, sentados no banco onde antes estiveran as rapazas, berrou: claro, que las españolas se vayan a Rumanía, no? .Non entendín entón a que viña aquilo. Fiquei admirado pola transformación lingüística tan radical, operada naqueles mozos na relación social, neste caso con aquelas mozas, tanta que era imposíbel detectar a súa procedencia nacional galega…Despedíronse após estreitar a miña man o maior…Axiña o señor español, algo estrañado daquelas compañías, perguntoume se eran marroquinos. Non, contestei; son galegos como min. Cara de estupefacción notoria. Entón entendín a súa intervención anterior.

Levanteime do banco. Cavilei se era o meu destino atopar aqueles compatriotas en Alcalá. Unha casualidade indiciaria. Había moitos máis en tais circunstancias na zona, de Ourense especialmente. Andamos por moitas partes do mundo. Para proveito de quen? Que papelón o noso!, pensei. Canta potencialidades desaproveitadas para Galiza!! É o noso destino? Pero tiven un contraste positivo. Malia ás picarescas transformacións para subsistir, aquel mozo expresaba unha adesión natural, familiar, á súa lingua, un sentimento de pertenza a un grupo nacional, que funcionaba como esperanza. Algo que non vin nunca en moitos galegos "cultos" e cosmopolitas que presumen de triunfaren polo mundo e vinculan este triunfo á ocultación e desprezo da súa lingua e á negación da capacidade e o dereito do seu pobo a existir con normalidade. Como o conselleiro de Cultura, por exemplo.

Teño pouco aprezo pola traxectoria da Real Academia Galega durante o actual réxime democrático. Apenas dou algunha resposta pública positiva perante as hostilidades ou agresións padecidas pola nosa lingua e cultura nacionais. Envisa nas intrigas propias dun elitismo mesquiño, dependente ou reverencial, recoñézase ou non, do poder político español, en versión autonómica, expresa as limitacións e contradicións do holding dominante na cultura galega. Porén recoñecemos que non nos son indiferentes as súas accións, as súas posicións, tratándose dunha institución oficial que podería cumprir un papel nada desprezábel á hora de emitir xuízos e facer propostas, con autoridade moral e intelectual ao servizo do pobo galego, sobre o conflito lingüístico que padecemos ou para espallar e actualizar os nosos valores culturais en todos os campos. Mais a RAG, como institución, nada entre a covardía, o servilismo, a queixa egótica e o medo escénico, mal disimulado, a desagradar a quen manda, por máis desprezo que este sinta xustamente por aquilo que é a súa razón de ser . A forma de proceder do seu presidente, incluídos os seus silencios, perante a agresiva política lingüística do PP, nada ambigua e de feitos destrutivos contundentes, entristura. Pode máis o espírito de secta, o seu posibilismo elitista no seo dunha cultura nacional agredida e desprezada, a leiriña, que un mínimo patriotismo ao servizo colectivo. E chama a atención aínda máis que os silencios corporativos non alporicen aos supostos marxistas e independentistas da corporación, tan obedientes ao espírito de elite sectaria como demagogos confusionistas en moitas das súas intervencións sociais a través dos xornais hexemónicos…

A decisión académica de negarlle, máis unha vez, a Ricardo Carvalho Calero un DIA DAS LETRAS GALEGAS, o de 2010, pasma pola zunia que expresa, pola intolerancia teimosa do holding, pola falta de mínima ponderación, entre a covardía e o desafecto, e pola maquiavélica utilización dun nome benquerido, o dun home bondadoso e poeta senlleiro, Novoneyra, para contrarrestar a evidencia. Segundo parece, non consideraron conveniente homenaxear a Carvalho Calero no 2010, cen anos do seu nacemento, por resultar "conflitivo" nas actuais circunstancias. De ser certo, retrataría máis unha vez o carácter acomodaticio da institución, se ben agora nunha dose tal que a converte en mero apéndice do poder autonómico máis confesamente españolista que ten habido na Galiza, disposto a aplicar unha estratexia en materia de idioma que merece un rexeitamento claro, contundente, desde unha posición conscientemente galega. Tenderase a pensar que a motivación fundamental para a negación de Carvalho, académico no seu día da RAG, sexa a súa declarada e activa opción reintegracionista nos quince últimos anos da súa vida. Pode ser un dos motivos para a maioría dos corporativos, adictos ao isolacionismo recalcitrante, de xestación universitaria. Mais coido que a zunía non se pode explicar sen o desgosto perante a independencia de criterio intelectual, político e cultural de Carvalho, xustamente cando comeza o réxime democrático, Constitución española incluída, e se instaura o marco autonómico actual. Afástase do holding, das súas opcións partidarias, da súa concepción lingüística e cultural para aliñarse implícita ou explicitamente nunha concepción claramente nacionalista, especialmente entre 1982 e 1990. Non llo perdoan.

Para quen, como min, tivo que compaxinar o activismo político co traballo intelectual de investigación e pedagoxía sobre historia e crítica literaria galega, foi unha fortuna tratalo e un amparo a súa actitude. Lembro aínda como presidiu en 1988 o Tribunal que xulgou a miña tese de doutoramento, a primeira sobre Rosalía nunha Universidade Galega. Con emoción, con entusiasmo, con entrega xenerosa perante un traballo que avanzaba no descubrimento da verdade sobre unha muller galega, escritora, e a súa obra á que el xa adicara importantes esforzos intelectuais. Quero pensar que non foi o criterio do Sr. Barreiro, outro dos membros do tribunal cualificador, un factor decisivo para a negativa da RAG a homenaxear Carvalho. Sei si que, de non estar Carvalho vivo entón, tería dificultades para o meu traballo de investigación abrirse paso academicamente. Era un individualista á forza, por circunstancias históricas. Mais no intre preciso en que as circunstancias tamén lle indicaron o valor da seu aceno, do seu maxisterio, para unha causa patriótica recuperada, nun contexto español formal e limitadamente democrático, non dubidou onde tiña que situarse e con quen, desde a súa independencia de criterio, tiña que colaborar. A RAG, como institución, non acaba de asumir o pluralismo real, prático, da nosa cultura nacional. Segue prisioneira de prexuízos, medos e tabús. Resístese a pensar en chave dun país soberano e con dignidade, a librarse de sectarismos e da dependencia e vixilancia mal disimulada do poder español de turno.

Tamén publicado en GZnación

A Mesa pola Normalización Lingüística convoca a todas as entidades que teñan interese en conformar unha plataforma social en defensa do galego a unha reunión aberta o vindeiro 7 de xullo ás 17 horas na Galería Sargadelos de Santiago de Compostela, onde se acordará a estrutura e o programa de actividades desta nova plataforma, tan necesaria perante as fortísimas agresións contra a nosa lingua desde o actual Goberno galego.

A Mesa achegou xa nesta semana o convite a participar nesa reunión a todas as entidades que apoiaron a manifestación do pasado 17 de maio, aínda que está aberta a todos os colectivos da sociedade galega, de calquera ámbito, xa que a lingua a todas e todos nos afecta, a todas e a todos nos implica.

Entre outras posibilidades a debater, A Mesa proporá impulsar unha iniciativa lexislativa popular pola garantía do dereito a poder vivir en galego, na cal estiveron a traballar varios xuristas pertencentes ao Observatorio de Dereitos Lingüísticos.