Caderno Xeral

Máis unha vez acompañei uns amigos, nestes caso portugueses, aproveitando a súa estadía en Ferrol, nun percorrido polos seus arredores. Sempre teño a certeza de que os meus acompañantes van entender con esta visión os problemas que temos como sociedade e como pobo. Mesmo resulta unha oportunidade para resumirlles, de forma sintética, a nosa evolución histórica, a da Galiza. Malia o meu entusiasmo catequético, sen dúbida vinculado á experiencia vital que deriva dunha infancia e dunha pubertade apegada a esta realidade empírica, pretendo non pecar de localismo, un mal tan frecuente. Moito menos en imitar ese ferrolanismo tradicional, expresión dun españolismo de baixe intensidade, mais tan inútil e desorientador como o de calquera perspectiva madrileña paternalista sobre o noso país.

Xa na Segunda República, o deputado nacionalista, Suárez Pícallo, batallaba para Ferrol, cidade sempre condicionada  e ao servizo do Ministerio de Defensa español, non ser esquecida, abandonada, nos momentos de crise económica. Denunciaba  naquel entón Ramón, un galego de Sada, antes emigrante, a ameaza de despido para 2000 traballadores da Construtora Naval, empresa privada que vivía dos contratos coa Mariña, dedicada á construción de buques de guerra. Vía ilóxico, desleal e displicente que o Estado condicionase absolutamente todo na comarca, sen responsabilizarse de nada. Contemplando desde o mirador de antiga Capitanía Xeral o enorme espazo do arsenal sen actividade, sen vida, as liñas de atraque sen a penas barcos de guerra, tampouco mercantes na parte civil, os meus amigos pasmaban admirados tanto da magnitude da infraestrutura encerrada con murallas como da impresionante factura de seus edificios nobres.

Hoxe, no noso tempo, é tema tan recorrente como indignante o debate sobre a necesidade de recuperar para a actividade da construción naval civil un estaleiro  como a antiga ASTANO. O seu grande guindastre estático, solemne, paralizado, lémbranos todos os días a irracionalidade económica máis espantosa, a pasividade máis antisocial, ditadas  por intereses políticos que nada teñen nada a ver co pobo galego. Infelizmente, só o nacionalismo está empeñado no obxectivo da súa recuperación, consciente de que é un dos poucos  grandes sectores industriais, aínda non transnacionalizados, nos que podemos ter vantaxes comparativas. Se se fixer ben a historia da denominada reconversión do sector naval público, daría para evidenciar o penoso colaboracionismo interior, non exento da debida dose de cinismo confusionista, que praticaron, e aínda pratican, as sucursais dos sindicatos e partidos españois.

En Monteventoso, os meus amigos tiraron unha foto co pano de fondo dunha perspectiva costeira máis restrita da que os nosos ollos podían contemplar, a praia e a lagoa de Doniños, a illa Gabeira, San Xurxo, cabo Prior e Covas. Pero ás nosas costas ficaban A Marola, a cidade da Coruña coa torre de Hércules, e todo o litoral até as illas Sisargas, como mínimo. Ao noso pé, o cabo Prioriño, rebautizado pola insolente man colonizadora da Autoridade Portuaria como Prioriño Chico, seguramente para purificalo co ar dun chotis. Por que? Unha obra de “progreso”, o investimento máis grande de toda a historia democrática, foi a encargada de reducilo, mirralo e civilizalo: o porto exterior. Nen o menor balbordo ecoloxista perante o maior impacto ambiental, o maior atentado, contra o equilibrio do ecosistema da ría. Os amigos portugueses preguntaron que se ía facer co porto interior, que eles viron baleiro…

Como outras veces fiquei estantío  pensando, naquela paraxe privilexiada,  quen se ía preocupar de que non  continuase a afectación desta zona protexida. A miña irritación interior medrou lembrando como o Ministerio de Defensa, o Goberno de España, pretende vender en poxa pública Monteventoso por 350.000 euros, após retiralo dun Convenio, xa descompensadamente beneficioso para eles, asinado co Concello para o uso de zonas sen interese militar. Para escarnio, nunca pagaron  polos seus bens, e pretenden seguir sen facelo, o IBI.

Voltamos para a cidade. Era hora da palestra. Non daba para máis. Fiquei co profesor portugués, Luís Duarte, e co amigo, Fabio, en que habería máis ocasións. Atropelado, informeinos, como evocación doutra época histórica,  que viran un anaquiño da Galiza trastamárica, a que está ao norte do Tambre. Unha teima: canto nos descoñecemos os galegos e as galegas, canto descoñecemos a propria Galiza!

SEMANA CATÓLICA

Guimarães, Largo da Oliveira, 6 da tarde. A un lado a igreja de Santa Maria de Oliveira, ao outro un local estraño do que sae a música a todo volume: “… primeiro de maio… unidade, unidade… unidade do povo contra o capital…”. É un local pequeno cheo de faixas reivindicativas: “… menos cruces…”, “Viva a revolução do 25 de avril”. É un local estreito, cunha vella porta aberta para que o son se faga dono da praza de enorme beleza, a un lado a igreja e o Padrão do Salado, ao outro os antigos Paços do Concelho, e tamén unha oliveira nova que quere lembrar á vella oliveira que verdeceu no mesmo momento en que se rematou o pórtico da igreja, no ano 1342. Ao oeste da vila medieval un reloxo canta as horas e remata os seus sinais cantando á virxe María. Até alí non chegan as cancións dos operarios, a iniciativa dun tolo que quere combater con música o omnipresente poder dos sinos e os rezos católicos.
    Onde queira que vaia unha igrexa, unha hermida… algo hai que constata este poder católico. Mesmo na serra do Barroso, nunha pequena aldea, as súas dúas ruelas están ornadas coas cruces do calvario colocadas para a ocasión, coas teas moradas ao vento, marcando o percurso que os seus moradores farán estes días revivindo a paixón de Cristo.
    Non sei como explicaría Marvin Harris estes detalles, mais que ninguén pense que isto é cousa de aldeas trasmontanas ou países arredados. Na porta da nosa casa, aquí mesmo, alguén participa da dor da morte de Xesús e deixa de comer carne mentres sisa para o seu lucro familiar da suba salarial que debería corresponder aos seus contratados. Algún se flaxela baixo o hábito morado, “anonimamente”, mentres lle esixe ás súas traballadoras xornadas de doce horas e prescinde dos seus servizos se cometen o erro de empreñar, el que se manifestou alporizado nas rúas contra a modificación da lei do aborto e non acepta na negociación do convenio ningunha medida que permita a conciliación da vida laboral e familiar.
    Podería entender este Vía Crucis de Atilhó no que seguramente traballaron as mulleres e os homes destas altas terras onde todos se coñecen e a pobreza do campo é o seu ben común, a facenda que posúen; que tal vez lle rezan a Santo Antonio polo temor a que as vacas enfermen ou a que non chova. Mais non podo aturar a hipocrisía desta sociedade que se manifesta católica e practica a máis feroz competencia, o trato máis inhumano, a individualismo máis radical. Nin podo entender que, a estas alturas, despois de Darwin e Marx, despois de Mao, esta sociedade siga estando dominada pola confesión católica, a performance das procesións de mantilla e o vestido estreado o domingo de Ramos, mentres o peixe fresco sobe de prezo e a televisión volve programar o lote de películas de Semana Santa, un diario suspende a entrega da colección de cine erótico ou nalgún canal vemos en directo as procesións que nos fan pasar como acervo cultural, motivo de visita turística, patrimonio… publicidade oficial e descarada en favor do poder da igrexa!.
    E aínda falamos do fanatismo dos outros!

    Que o materialismo nos ilumine!

Tres representantes das forzas políticas presentes no Parlamento Galego, exdeputados da Cámara, acoden recentemente a un programa de debate nunha televisión local de Compostela. Na conversa previa, sesión de maquillaxe, coinciden en que o impacto da actividade do parlamento autonómico na sociedade galega é excesivamente cativo. Para entendermos a dinámica da institución galega de representación democrática máis importante coa que contamos, hai que ter presente tres aspectos diferentes. Un deles é que tipo de autonomía política, que competencias legais ten o actual marco autonómico; outro é, como asumen este marco, con que intención, as distintas forzas políticas; o terceiro, como inciden os medios de comunicación na transmisión á sociedade da actividade parlamentar. A mestura dos tres explica o impacto e a avaliación do Parlamento Galego pola nosa sociedade.

O nacionalismo galego maioritario mantivo respeito do marco autonómico, a autonomía outorgada e, polo tanto, limitada, unha posición crítica, expresada mesmo co non no referendo do estatuto vixente. Sen dúbida, foi unha posición consecuente cunha estratexia ideolóxico-política, plasmada na defensa dunhas Bases Constitucionais para a Nación Galega, condición previa para articular un Estado confederal. Lembremos que eran os tempos da transición pactada. Naquel contexto político o nacionalismo non tiña presenza nas Cortes Xerais, a súa importancia electoral era testemuñal, malia a súa capacidade movilizadora. Estaba conformando unha base social con mínimos, pero claros, referentes ideolóxicos. Optouse por privilexiar o perfil, a alternativa propia, conscientes de que era a mellor maneira de crear unha dialéctica non confusionista e socialmente incisiva . Porén, nunca houbo dúbidas sobre a participación no novo marco político, a necesidade de conseguir representación nas institucións resultantes.

O Parlamento Galego constituído no Pazo de Xelmírez o 19 de decembro de 1981 contou coa presenza de tres deputados do Bloque-Psg. Non podía haber maior contradición entre o significado histórico e real do espazo elexido e a concepción dese Parlamento por parte de quen o hexemonizaba e controlaba, a dereita sucursalista española. Desde o público, querendo darlle ao acto un valor simbólico galego, en contraste co aplanado discurso oficial, a penas tres voces iniciaron ao final o canto do himno galego provocando o estupor e a incómoda parálise dos organizadores.

Moito choveu desde entón. Pero aínda estamos con himno galego cortado á metade, unhas veces, con versións aflamencadas, outras. Chegamos coa nova presidenta ao case esquecemento, axiña rectificado, dun xesto simbólico asumido de forma forzada, porque, xa se sabe, o himno da nación fainos cada xogada, tanta, que debemos aclarar a posteriori, en nota ad hoc, que quixemos dicer himno de Galicia, non vaia ser…O himno é un incordio, unha imposición, igual que aceitar que o pobo galego e a súa lingua deben existir, ter dereitos políticos. Non pensemos no Parlamento como lugar privilexiado para a súa expresión. Por certo, a maior parte dos deputados e deputadas, como a maior parte do público convidado, agora se ergue para escoitar, coa boca cerrada, o himno enlatado. A súa aparente solemnidade, o seu hieratismo, oculta, no mellor dos casos, que non o saben ou que non están dispostos a condescender con xestos simbólicos de intención tan perversa. Todo o máis, aceitar unha ficción momentánea, ou unha falsificación. Toda unha metáfora ou alegoría do que é para algúns a autonomía, dos límites do Parlamento Galego…

A maiores, xulguen como tratan os medios de comunicación a dinámica parlamentar galega, comezando pola RTVG, e comprenderán por que é un apéndice político residual, por que non é centro de atención da nosa sociedade. Con razón, ao rematar o programa televisivo, un dos exdeputados advertiume que, para o traballo de oposición que agora nos esperaba no Parlamento ter algo de incidencia, debía arrouparse socialmente fóra. Que non podía ficar acoutado ás catro paredes do Pazo do Hórreo.

Pasei unha grande parte da miña vida adicado á docencia no ensino secundario, en contacto con alumnado de 11 a 18 anos. Comecei a traballar no tardo franquismo, 1967. Intentei desenvolver o meu labor con dignidade, con coñecemento sobre o que falaba, con afán de convencer. Houbo, en toda esta traxectoria, un elo condutor: unha actitude consciente, identificada coa realidade na que actuei, a de Galiza. Esta actitude traduciuse en predisposición a me informar para saber e comprender, tendo como punto de referencia a nosa sociedade, aquela que tamén compartían vivencialmente os destinatarios do meu labor.

Un dos obxectivos fundamentais do meu traballo estivo en lograr que aboiase a conciencia de sermos galegos e galegas a través da exemplaridade da conduta, e cunha perspectiva analítica sobre o mundo desde nós. Consecuentemente non pratiquei nunca unha información de pretensións enciclopédicas. Recorrín a acoutar a realidade obxecto de estudo e aplicar un método coerente e accesíbel para a súa análise e interpretación. Tiven que ser autodidacta. Nas librarías podíanse achar as informacións que na universidade non me deron. Deste xeito, con contradicións e baleiros, a análise de textos literarios ou a aplicación de teorías gramaticais á lingua oral ou escrita foi novidosa pedagoxicamente, con resultados nos que gosto e  razón podían estar aliados. Comprendín que era imposíbel ensinar aquilo que un mesmo non entendía perfectamente. Que era necesario acreditar na validez dos métodos coerentes, asumíndoos con relativismo crítico e só como unha ferramenta para aproximarnos á comprensión, no noso caso, de textos da literatura española, ou de manifestación orais ou escritas na nosa lingua ou en castelán. O prioritario foi traballar na aula, conectar o estudante coa materia. A asistencia, o interese e o traballo tiñan que dar como resultado o maior número de aprobados. O nivel de esixencia mínima pode que non fose o do rigor excesivo. Porén, teño a certeza de que case ninguén consideraba aborrecíbel ou simplemente incomprensíbel a materia. Co método seguido, axudei a mozos e mozas descubriren a dignidade e a normalidade de sermos galegos e galegas, a restauraren usos lingüísticos na lingua do país. Agardo que as boas lembranzas, unidas tamén ao descubrimento de algo útil, dominen a consciencia do alumnado co que traballei.

Hoxe resúltame paradoxal a insistencia do sistema en aplicar o criterio de selección e de competitividade no ensino obrigatorio, mentres se laia, algo cinicamente, do grande fracaso escolar que existe. A moralina educativa fundaméntase na integración, na cooperación e na diferenza. En contraste aplícase, máis que nunca, o aprendizado a través de libros de texto eruditos, de abstraccións inintelixíbeis para a idade respectiva, co recurso memorístico irracional, adubiado todo co tótem informático. Só un apuntamento: de seren examinados os profesores, por sorpresa, do libro de texto que empregan, o resultado sería estarrecedor seguramente. Tampouco contribúe nada positivamente o que denominan avaliacións externas dos centros, concretamente as destinadas á OCDE. Non acabo de entender como se poden avaliar sistemas educativos diferentes, centros diferentes, aplicando os mesmos criterios e sacralizando resultados, sen termos en conta moitos factores que alonxan da mínima obxectividade ou utilidade as conclusións.
Chámame a atención a facilidade con que se promove a impartición de materias do bacharelato en lingua inglesa. Ponse a aparencia por enriba do acceso ao coñecemento e da integración do alumnado. Sería patético comprobar como se desenvolven clases de matemáticas ou bioloxía, por exemplo, en lingua inglesa. Pode máis a crenza mítica no valor do inglés para a promoción social que o obxectivo de favorecer o coñecemento básico. Será que nos prepara mellor para a emigración?. Nisto parece coincidir a tendencia do sistema co que algúns pais consideran a súa sagrada liberdade a decidir en materia educativa. A aplicación de modelos educativos que nos condenan como pobo a un papel secundario e dependente, conectan con esa concepción da liberdade individual e abstracta. O grave é que esa concepción da liberdade é contraria ao principio de promoción para todos, a través do ensino adaptado ás capacidades e actitudes  concretas do momento, da integración e da non segregación, do valor do traballo individual e colectivo. A educación obrigatoria ten que formar persoas conscientes da súa realidade para poder seren conscientes da realidade do mundo. A liberdade da maioría consiste en que non haxa fracaso escolar, nen guerras competitivas para o triunfo de moi poucos.

Dicía Manuel Rodrigues Lapa que “numa simples palavra se pode resumir todo o universo”. Empregar como lema “empezamos” envía ao receptor a mensaxe de que quen así se presenta aparece ante nós por primeira vez, que non ten traxectoria anterior. Ao tempo vén a dicir que aínda nada foi feito, que todo está pendente e que ten a capacidade de realizalo. Mais hai outro aspecto importante, a ambigüidade idiomática, de maneira que quen o emite non precisa tomar posición, será o receptor quen decida se recibe a mensaxe en galego ou en español. Palabras comúns para quedar ben con todos os posíbeis votantes. Non era pouca cousa nunha campaña que se iniciara xa en xuño de 2007, cando o partido que nos gobernará comezou repetir unha e outra vez que non estaba de acordo co Decreto do galego no ensino e que non aceptaba imposicións. Decíao o seu portavoz, Núñez Feijoo, quen, no seu día, en setembro de 2004, votara a favor do Plan Xeral de Normalización que é onde se recolle cantas materias se deben impartir en galego, exactamente as mesmas que figuran no Decreto. Si, exactamente as mesmas, porque entre o Plan Xeral apoiado polo PP e o Decreto contra o que se posicionou, non hai ningunha diferenza, para alén de cal era o partido no goberno cando un e outro se aprobaron. Xa antes da campaña o candidato empezou a dicir que derrogaría o Decreto, e despois de gañadas as eleccións, seguiu dicindo o mesmo. Así que si, empezaron, empezaron atacando a lingua, ou sexa, atacando o que somos, a nosa identidade. E para iso seguen ocultando cal é a realidade lingüística do noso país, cegos ante os datos alarmantes do Mapa Sociolingüístico que nos dá unha clara mostra da situación, porque o idioma que non goza dos mesmos dereitos e que por iso é o que está en retroceso e en perigo segue sendo o noso, o galego.