I
            ¿Que ten o mozo?
            ¡Ai!, ¿que terá?
      Ponme agora unha cara de inverno,
despois na fiada, ¡sonrisas de tal!
Quer que baile con el no muíño,
i aló pola vila nin fala quisais.
            ¿Que ten o mozo?
            Pois… ¿que terá?

      Unhas veces, canciño de cego,
por onde eu andare seguíndome vai;
nin hai sitio donde eu non atope
un Bras con cirolas i os zocos na man
            ¡Ai, que mociño!
            ¡Ai, que rapaz!

      Noutro instante, ¡mirá que fachenda!:
atruxos que asombran ó mesmo lugar.
¡¡¡Brr!!!, que parece que pasa soberbo,
mandando nos homes su real maxestá.
            Mociño, ¿es tolo?
            ¡Ai!, ¿si o serás?

      Eu non podo entender, meu amore,
que airiños te levan, que airiños te trán,
nin tampouco cal xeito te cadra,
tratándose, mozo, do teu namorar.
            ¡Ai! ¡Dios me libre
            de ti, bon Bras!

      Que no meu entender te acomparo
ó mesiño de marzo marzal:
pola mañán, cariña de rosas,
pola tarde, cara de can.
            ¡Mala xuntanza
            facemos! ¡¡Ai!!

                    II
            ¿Que di a meiguiña,
            que di a traidora?
      Corazón que enloitado te crubes
cos negros desprezos que a falsa che dona,
¿por que vives sofrindo por ela?
¿por que, namorado, de pena saloucas?
            Si ela é bonita,
            ela é traidora.

      Di, con mengua de min, que non sabe
que airiños me viran, veleta mal posta…
Que cho digan, rapaza, os teus ollos,
que agora me chaman, dempois me desbotan.
            Que anque es bonita,
            eres traidora.

      Si unhas veces amante che falo,
e si outras renego de ti…, ¡pecadora!
¿cales auguas repousan serenas,
si o vento que as manda rebole antre as ondas?
            E ti ben sabes
            que es revoltosa.

      Son canciño de cego en quererte…:
tal bulra merece quen ama sin conta,
pois cos zocos na man ou sin eles,
ás portas do inferno seguíndote fora.
            Tal estou tolo,
            tal es graciosa.

      ¡Que de marzo marzal teño a cara…!
Quisais que así sea, mais ti, miña xoia,
tamén es cal raiola de marzo,
que agora descrube, que agora se entolda.
            Iguales semos,
            nena fermosa.

      -Meniña, ti a máis hermosa
que a luz do sol alumbrara;
ti a estrela da mañanciña
que en puras tintas se baña;
ti a frol das froridas cumbres,
ti a ninfa das frescas auguas,
ti como folla do lirio
branca, pura e contristada.
¿Quen eres, fada sin nome
de tan dormentes miradas,
de tan dorida sonrisa,
de feituriña tan cándida?
¿Quisais de muller naceches
sendo tan limpa e tan casta?
¿Quisais das brisas da tarde,
quisais das brétemas vagas,
das burbulliñas dun río,
quisais dunha nube branca?
¿Ou as espumas do mare
a un raio de sol xuntadas
pousáronte ó ser da aurora
nunha cunchiña de nacra?
Mais, de onde queira que seas,
tristísima pasionaria,
por ti sinto un amor puro
que pouco a pouco me mata.
Por ti de noite e de día,
cal vaga sombra encantada,
preto do teu vivir ximo,
ximo cos ventos que pasan
facendo vibrar sonoras
sentidas cordas dun harpa,
que con ecos tembradores
dos meus amores che falan.
Mais dime: ¿por que estás muda?
Di por que estás solitaria,
di por que vives nos montes
cos paxariños que cantan,
mentras ti choras e choras
ó pé dun olmo sentada,
toda de loito cuberta,
toda cuberta de lágrimas.

      -Déixame vivir nos montes,
déixame estar solitaria,
déixame cos paxarños
que en derredor de min cantan.
Déixame vestir de loito
cuberta por tristes bágoas,
i eco de homes non escoite
nin son de harmoniosas harpas,
que eses sons de amor á vida
rompen as miñas entrañas.
¡Si deles, galán, por sorte,
doce consolo arrancaras
para un dor que non ten cura,
para un mal que non se acaba!
¡Si ó seu vibrar sonoroso
as tombas se levantaran
i o polvo que nelas mora
volto a vivir se axitara…!
Mais, cala, galán…; non toques
as soaves cordas dun harpa
que nin as tristes tombas levanta.
Cala, galán, cos cantares
que con pasión de amor cantas,
que os meus amores morreron
i aló antre tombas me agardan.
Para min morreu a dicha,
morreu tamén a espranza,
cubreuse o seu de tristura
i a terra de ásperas prantas.
Déixame vivir nos montes,
déixame estar solitaria,
déixame vestir de loito,
cuberta de amargas lágrimas.
Que a rula que viudou,
xurou de non ser casada
nin pousar en ramo verde
nin beber da iaugua crara.

          A Roberto Robert, redactore 
          da Discusión, a quen lle gustan
          os contos i o gallego.

                     I
      Aló no currunchiño máis hermoso
que a luz do sol na terra alomeara,
veiga frorida e prado deleitoso
que aos campiños do Edén se acomparara;
aló onde o Sar soberbo e caudaloso
parace que se dorme e que se para
(tan maino corre antre a robreda escura),
alí naceu Vidal o sin ventura¹.

                    II
      ¡Que reposo! ¡Que luz…! ¡Que garruleiro
brando cantar dos váreos paxariños
cando ó salir do sol polo quinteiro
douraba fontes, lagos e campiños!
¡Que libre respirar…! ¡Que placenteiro
ir e vir dos cabirtos xuntadiños!
¡Que frescas, que polidas, que galanas
iban co gando as feitas aldeanas!

                   III
      Nunca o rumor do mundo corrompido,
nunca da louca sociedá as vaidades,
nin brillo dos honores fementido
foran trubar tan doses soledades.
Ceo azul, sol de amor, campo frorido,
santa paz sin remorso nin saudades,
horas que van mainiñas camiñando:
tal alí tempo e vida iban pasando.

                    IV
      ¡Como o ventiño da mañán pirmeiro
no seio das rosiñas se dormía,
e cal dempois toliño e rebuldeiro
polo espaso inmensísimo subía,
e volvendo a baixar murmuradeiro
por enriba das chouzas rebulía,
nas aliñas levando o fume leve
que en trubias ondas a subir se atreve!

                     V
      ¡E como ó medio día, fasta o río,
brisas, aires, pradiños e arborado
pousaban calorosos e sin brío
cal viaxeiro sedento e fatigado;
e como da serán o alento frío
de arrulos misteriosos impregnado,
con pasiño lixeiro se achegaba
i aire, río e floriñas axitaba!

                    VI
      Pasiño a paso a traballada xente
dos campos ás chousiñas se volvía,
mentras no lar o pote sarpullente
cas ricas verzas a cachón fervía.
As fabas i as balocas xuntamente
co touciño sabroso nel se vía
en compaña amigabre e farturenta
que alegra, que convida e que sustenta.

                   VII
Dempois a frugal cea, ó cariñoso
resplandor do luar claro e soave
iban gozar ó enxido de reposo
co avó, que a longa historia contar sabe.
O rosario da Virxe proveitoso
logo rezaban con asento grave,
i alma e corpo tranquilo se dormía
esperando o folgor do novo día.

                  VIII
      Todo era paz e amor i augua serena,
todo era craro azul no firmamento,
nin houbo alí a soberba que envenena;
nin vano goce, nin fatal tormento,
nin louco rebuldar, nin fonda pena,
nin baixo aborrecido pensamento,
vidiña tan risoña atormentaba,
pois dose e mainamente se folgaba.

                    IX
      Naide naquel lugar probe se vira,
que uns ben i outros non mal foran vivindo,
i un que afroxa de máis i outro que estira,
fóranse acomodando e repartindo.
Ningún da negra fame a man sentira
o seu peito fortísimo oprimido,
no máis que a desdichada criatura
que se chamou Vidal o sin ventura.

                     X
      Orfo ende que nacera, a sorte triste
déralle por herencia o desconsolo,
coa negra soledá, que ó probe asiste;
naide na terra se topou tan solo
de canto en polvo terrenal se viste
inda correndo un pólo i outro pólo,
que era probe e dorido antre os doridos
e afrixido antre os tristes afrixidos.

                    XI
      Tiña por casa un cortelliño escuro,
tiña por leito o chan humedecido,
por cubirtor a neve e o vento duro
que entraba polas fendas arresido.
Tiña o sustento escaso e mal seguro
que dan de porta en porta ó que é perdido,
que así lle din con bulra non escasa
ó que por probe neste mundo pasa.

                   XII
      En jamás o infeliz decir poidera
"¡Esto que teño é meu!", que a sorte dura
n’inda, por conceder, lle concedera
un pouco de querer ou de ternura,
nin un pouco de amor, que donde houbera
pobreza, e soledade e desventura,
groria, dicha e querer correndo pasan
i a entradiña da porta non traspasan.

                  XIII
      Sempre por dicha pra Vidal había
caldo e máis pan nalgún lariño alleo,
i a máis a caridá non se estendía,
qu
e fora un mal matarlle outro deseo.
Que si a cousas mellores se afacía
i outro váreo comer i outro recreo,
traballo lle custara a bon seguro
comer dempois verciñas e pan duro.

                   XIV
      Tal conta a xente corda se botaba
con parsimonia concensuda e grave,
e refráns sabios con afán buscaba
dos que din "Nunca dés do que ben sabe."
I o compango Vidal nunca probaba,
porque era a sobriedá santa e saudabe,
según a xente de poder decía,
anque ela ben folgaba e ben comía.

                    XV
      Cando dos porcos a matanza viña,
¡que amabre chamuscar nas limpas eiras
ó despertar da fresca mañanciña…!
¡Que alegre fumo antre olmos e figueiras
olendo a cocho polos aires viña!
¡Que arremangar das nenas mondongueiras!
¡Que ir e vir dende o banco hastra a cociña!
I aló no lar, ¡que fogo!, ¡que larada!,
¡que rica e que ben feita frixolada!

                   XVI
      Fígado con cebola ben frixida
i unha folliña de laurel cheirosa,
que inda a un morto ben morto dera vida
de tan rica, tan tenra e tan sabrosa.
Raxo en sorsa cun cheiro que convida,
i a sangre das morcillas sustanciosa
en fregada caldeira rebotando,
a que fagan morcillas convidando.

                  XVII
      Cuadro tan agradabre e farturento
por toda a vecindá se repetía
con garular, e risa, e gran contento,
que suceso tan grande o requería.
Mais, por que lle sirvise de tormento,
sólo na chouza de Vidal n’había
nin porco, nin mondongo, nin fartura,
que era todo nubrado e desventura.

                 XVIII
      Nas frías pedras do seu lar sentado,
tan váreo movemento contempraba
de negra soledade acompañado:
naide á festa do porco o convidaba.
Que era probe Vidal i era olvidado,
i a presensa dun probe alí estorbaba;
por eso entre suspiros repetía:
"¡Ai, quen fora riquiño un soio día!"

                   XIX
      Tales eran decote os seus deseos,
mais nunca, ¡triste sorte!, se cumprían;
e todos, todos de miseria cheos,
anos tras anos sin cesar corrían.
Xa era vello Vidal, i os duros ceos
de tan negro sufrir non se doían,
que inda o porco Vidal nunca probara,
nin naide a tal festiña o convidara.

                    XX
      Tal como era costume, a rica proba
veciños con veciños se trocaban
(inda hoxe esta costume se ronova),
mais a Vidal veciño non chamaban,
que fora indina misturanza boba
ir a dar donde daïva non topaban,
e por eso Vidal, probe coitado,
nunca catou morcilla o desdichado.

                   XXI
      Mas, ¡ai, pícaro mundo!, ¡mundo aleve!,
¿quen de teus pasos e revoltas fía?
¿Quen afirmar empávedo se atreve
que non se pode a noite tornar día?
¿Quen en tempo tan rápido e tan breve
ós conocidos de Vidal diría
que aquela triste homilde criatura
iba nadar en ondas de ventura?

                  XXII
      ¡I así pasou…! Que Aquel que todo mira
aló da inmensa e trasparente esfera
donde cos astros sentellantes xira,
misericordia de Vidal tivera,
o torpe olvido dos podentes vira
i a pena de Vidal compadecera,
e co seu brazo misterioso e forte
trocou dun sopro a temeraria sorte.

                XXIII
      Tal polas portas de Vidal entrara
como en campo sedente farto río,
aló de Cais harencia que envidiara
o máis encopetado señorío.
Hucha de ouro ós seus ollos ralumbrara
dándolle desvareo, e risa, e frío,
sendo tamaña a dicha que sentía,
que o corasón con ela non podía.

                XXIV
      Dempois chorou, sorreu, bicou a terra
inda polo seu pranto humedecida,
e canta dicha a humanidade encerra
verteuse do seu peito escandecida.
Logo, volvendo en si, casi se aterra
de ver ventura tan sin par cumprida,
e postrado ante Dios fervente ora
i o seu misterio portentoso adora.

                   XXV
      Cumprido este deber, Vidal, reposto
de sorpresa tan grave e prasenteira,
ponse limpio, amañado e ben composto,
coa graciña de Dios por compañeira.
Cal se adimira de o mirar tan posto,
cal lle di que é galán por derradeira,
i, anque calvo quedou como San Pedro,
dinlle que ten risado pelo negro.

                 XXVI
      Chámalle aquel "amigo", ¡cousa rara!,
que antes "¡Vidal!" con sorna lle desía,
i outro lle volve pracenteiro a cara
que nantronte o carís lle retorsía.
Tal miniña de velo se trubara,
tal outra xunta del se revolvía,
e seica non faltou quen lle dixera
que feito como un santo se volvera.

                XXVII
      Que é triste o rostro da mortal pobreza
que entre ximidos e dolores nace,
i hastra a hermosura vén cando riqueza
co seu mirar risoño nos comprace;
presta o diñeiro encanto e gentileza,
i un Dios o mesmo demo se tornase
si tomando a figura de banqueiro
remexese diñeiro e máis diñeiro.

               XXVIII
      Estos misterios son… eu me confundo
i en vano os espricar me propuñera;
pero Vidal, filósofo profundo,
que, anque xamais nos libros deprendera,
a conta propia deprendeu no mundo,
non de mudansa tal se sorprendera,
que aló no seu caletre a adiviñara
cando en ser rico con afán soñara.

                 XXIX
      Por eso recibu con cortesía
recrebos, agasaxo e comprimento,
que un tras outro homildoso lle facía,
escoria vil do humano sentimento.
El a baixesa deles comprendía,
i anque vano nin torpe pensamento
contra xentiñas tales meditaba,
forte e seria lisión darlles pensaba.

                  XXX
      Unha mañán a un santo e bon suxeto
un quiño lle mercou, ¡soberbo quiño!,
tan níveo, tan plantado e tan repleto
cal nunca o vira tal ningún veciño.
Era curto de perna, o lombo neto,
do rabo hastra a cabeza redondiño,
i o coiro tan graxento relusía
que mesmo de manteiga paresía.

                 XXXI
      "¡Alabado sea Dios!, ¡Dios cho bendiga!,
¡San Antonio cho garde!"; así escramaban
mentras que o cocho a paso de formiga
i o seu dono Vidal serios pasaban.
A falarlle a Vidal cada un se obriga,
que ó porco xa mortiño contempraban
e n’era de perder tan bon bocado
polas mans de Vidal morto e salgado.

                 XXXII
      Logo o berrido do infeliz pasente
que sofre co coitelo morte dura
fender os aires no lugar se sente,
pouco a pouco a gorxiña queda muda,
o suspiro postrer soa estredente,
a sangre corre, o matachín xa suda,
e naquel grave e quírtico momento
é o porco vida e mundo e pensamento.

                XXXIII
      O difunto alí está repantrigado,
cunha cebola na entraberta boca
(que inda parés que a come o desdichado);
pero non o chorés, que a el solo toca
dormir sono tan triste descuidado,
pois as iras do inferno non provoca,
nin groria ten nin porgatorio ardente;
el dormirá insensible eternamente.

                XXXIV
      Non cabe en si Vidal de tan contento,
o cheiriño do porco lle enlouquece,
que entre os porcos nacidos é un portento
aquel que antre seus ollos aparece.
Certa satisfación, certo contento
no rostro dos presentes resplandece,
que mesmo quer dicir en lenguax mudo:
"¡Este si que che é un porco repoludo!"

                 XXXV
      Mais co cocho Vidal soio se encerra,
mentras que a xente aturrullada mira…
Cal se pasma, cal bufa, cal se aterra,
que nunca tal naquel lugar se vira,
cal outro lle xurando eterna guerra,
das voltas que dá o mundo se adimira,
pois que nunca en xamais nengún veciño
lle batera ca porta no fociño.

                XXXVI
      Era aquel un rifar desesperado,
pero Vidal o xordo se facía;
a noite enteira se pasou cerrado,
i ó arbor primeiro do siguente día,
cun varal de morcillas ben cargado,
que a pouco de cargado se rompía,
apareceu lavado e reverendo,
a todos co seu porte sorprendendo.

               XXXVII
      El dereitiño ó seu facer marchaba
con paso despacioso camiñando,
e un sorrir nos seus labios se atopaba
que antroido iba dicindo ou contrabando.
Dempois, con voz que ás xentes atroaba,
foise de porta en porta perguntando:
-¿Déronlle aquí morcillas de Vidal?
-¡¡¡Aquí non!!!- -¡Pois adiante co varal!

               XXXVIII
      Así as chousas correu unha por unha
i o varal inteiriño inda se vía;
que un triste si non respondeu ningunha
de cantas en redondo requería.
Ríndose en tanto a falsa de fertunha
con sonsa voz de bulra repetía:
-¿Déronlle aquí morcillas de Vidal?
-¡¡¡Aquí non!!!- -¡Pois adiante co varal!

---

                XXXIX
      Vidal morreu, i o tempo foi pasando,
braso que os duros mármores arrasa,
antre helados escombros enterrando
do bon Vidal
a solitaria casa;
mais sempre esta historiña foi quedando;
inda hoxe mesmo por proverbio pasa,
e cando o nome de Vidal se invoca,
muda sole quedar máis dunha boca.



¹Eu ben sei que en rigor estas octavas non son en maneira algunha a glosa dun cantar, e que mellor e con máis propiedade podía chamarse conto; pero como polo de ahora non penso facer en gallego negún libro de contos póñoo aquí, unha vez que nestes cantares tratei de pintar as costumes dos nosos probes aldeáns, e sirven estas octavas pra dar a conocer unha das máis antiguas e máis usadas. Sempre me conmoveu o relato de este conto sencillo, patriarcal, e por eso decidinme a versificalo contando ca benvolencia dos lectores. ¡Son tantos os desdichados a quen nas nosas aldeas non se ofrece a proba do porco, e que soñan co día en que, como Vidal, poidan decir aos seus avaros veciños: ¡Adiante co varal…!

      Queridiña dos meus ollos,
saberás como estou vivo
nesta vila donde adoito
dende que cheguín de Xinzo.
Saberás como a Dios gracias
i ó escapulario bendito
non afogamos no mare
como coidaba Xacinto
que é tan valente, abofellas,
como os alentos dun pito.
Saberás como dempois
me puñeron moi vestido
con roupa azul e amarela,
cal andan tódolos quintos,
e logo todos xuntados,
inda máis de vintecinco,
nos paseamos polas calles,
que era mesmo un adimiro
de tan majos como ibamos,
de tan brancos e tan limpos.
¡Si me viras, queridiña,
cal outras que eu sei me viron!
Cada ollada me botaban
xa de través, xa de fito…
I eran meniñas graciosas
con moita salsa no pico,
mais ningunha deste peito
poido arrincarme un sopiro,
que o teu retrato alí estaba
rabuñando paseniño,
que anque de onda ti partín,
prendiña que tanto estimo,
non vin soio, miña xoia,
que ti viñeche comigo.

      ¡Si souperas canto peno,
si souperas cal me afrixo
cando me acordo nas noites
daqueles teu cantariños…!
Ora en ti penso disperto,
ora en ti penso durmindo,
e sempre en ti estou pensando
coma si foses feitiso.
Seique meigallo me deche
na festa do San Martiño,
amasado cos teus dedos
nunha bola de pan trigo.
Mais non o sinto por eso,
que anque me deras martirio,
por vir de ti, queridiña,
como un año recibírao.

      Nada me distrai, Rosiña,
da pena que por ti sinto;
de día como de noite
este meu corazonciño
contigo decote fala,
porque eu falar ben o sinto,
un falar tan amoroso
que me estremeso de oílo.
¡Ai!, que extrañeza me causa
e soidás e martirio,
pois así cal el che fala,
quixera falar contigo,
cal outros tempos dichosos,
dos nosos amores finos.

      ¡Cantas veces nos xuramos,
cando lavabas no río
ó pé dun alto salgueiro,
antre risas e sospiros,
xa nunca máis separarnos,
xa nunca máis desunirnos!
Mais aqueles xuramentos,
tal como rosas de espiño
lixeiriños se espallaron
a un sopro dos ventos fríos.
Ora, co mar de por medio,
¡adiós, amantes cariños!
Nin ti me ves, nin te vexo
aló na beira do río,
naquelas crariñas noites
de folga polos domingos.
As amoriñas maduran
nas silveiras dos camiños,
nasen as froriñas brancas
por antre as canas do millo,
o río pasa que pasa,
cantan nas ponlas os xílgaros,
todo está verde e frondoso,
todo está fresco e froriodo;
sólo nós, Rosa, faltamos,
naqueles verdes campiños.

      Rosiña, dáme un consolo
para este dolor que eu sinto.
¡Ai, que os recordos me matan!
¡Ai, que acabarán comigo!
Di si inda me queres moito,
mándamo a decir pretiño;
dime si gárda-lo pano
que che din por San Benito,
que o merquei na quinta feira
por doce cartos e pico.
Dime tamén si deprendes
pola cartilla de Cristus
a ler como me ofreceches
para ler os meus escritos,
que en sabendo algunhas letras
dempois irás traducindo.
Eu xa lle perdín o medo
a escribiduras e libros,
pois fago uns palotes netos
de que eu mesmo me adimiro,
tan grandes como fungueiros
e máis gordos, si non minto.

      Adiós, espresiós che mando
polo burro de Camilo,
que non sei cal che dirá
estas cousas que lle esprico;
mais sabe, miña Rosiña,
Rosiña de doce olido,
que se ti xa ler souperas
os palotes que che escribo,
escribírache unha carta
nas alas dun paxariño.

      Castellana de Castilla,
tan bonita e tan fidalga,
mais a quen para ser fera
ca procedensia lle abasta.
Desíme, miña señora,
xa que os mostrás tan ingrata,
si o meu rendimento homilde
bascas de enoxos vos causa,
pois cando onda vós me achego
cuspís con ardentes ansias
i ese mirar de pombiña
volvés en fosca mirada,
tornando en sombrisa noite
o día que en sol se baña.
En vano intento, señora,
saber por que me maltrata
dama dun alma tan nobre,
aunque soberba por fama,
pois n’é motivo a despreso
sintirse tan ben amada,
que as mesmas pedras, señora,
dun bon querer se folgaran.
Din que na nobre Castilla
así ós gallegos se trata:
mais debe saber Castilla,
que de tan grande se alaba,
que sempre a soberbia torpe
foi filla de almas bastardas;
e sendo vós tan sabida,
nunca de vó-lo pensara,
que de tan alto baixando
vos emporcases na lama;
nin que chamándovos nobre,
tanta nobreza enfousaras
imitando ós que vaidosos
no que está débil se ensañan.
Pero máis val que enmudesa,
pois tes condición de ingrata;
que predicar en deserto
na miña terra n’é usanza.
Si fun curpabre en quereros
coma ningún vos amara,
por ser de terra gallega
e serdes vós castellna,
en paz, señora, vos deixo
ca vosa soberba gracia,
e voume á Galicia hermosa
donde en xuntanza me agardan
o que no tendes, señora,
i o que en Castilla n’achara:
campiños de lindas rosas,
fontiñas de frescas auguas,
sombra na beira dos ríos,
sol nas alegres montañas,
caras que nacen sorrindo
e que sorrindo vos aman,
e que inda mesmo morrendo
en sonrisiñas se bañan.
Alí, señora, contento
cantando o doce ala lala,
baixo a figueira frondosa,
en baixo da verde parra,
c’aquelas frescas meniñas
que mel dos seus labios manan,
cando en falar amoroso
meigo nos din en voz maina
con tódalas de Castilla
nobrísimas castellanas
olvidareivos sin pena,
anque sós vós tan fidalga.
Que aló saben ser altivas,
pero non saben ser vanas,
i é fácil con doces tomas
olvidar tomas amargas.
Déchesmas vós, mi señora,
con despreso envenenadas,
inda con fero máis fero
que pelica de laranxa;
mais teño por que me pase
aquel sarrapio que escalda,
teño unha dama nos Portos,
outra no Ribeiro de Avia;
si a dos Portos é bonita,
a do Ribeiro lle gana.

      Mais ó que ben quixo un día,
si a querer ten afición,
sempre lle queda unha mágoa
dentro do seu corasón.

              I
      Aló nas tardes serenas,
aló nas tardes caladas,
fanse máis duras as penas
que nas brandas alboradas.

      Aló nas tardes sombrisas,
aló nas tardes escuras,
fanse máis cortas as risas,
máis negras as desventuras.

      Que non hai sera tranquila
para quen remorsos garda,
e máis presto se aniquila
canto máis á noite agarda.

             II
      Eu ben sei desos secretos
que se esconden nas entrañas,
que rebolen sempre inquietos
baixo mil formas extrañas.

      Eu ben sei destes tormentos
que consomen e devoran,
dos que fan xemer os ventos,
dos que morden cando choran.

---

      I anque ora sorrindo canto,
anque ora canto con brío,
tanto chorei, chorei tanto
como as auguiñas dun río.

      Tiven en pasados días
fondas penas e pesares,
e chorei bágoas tan frías
como as auguiñas dos mares.

      Tiven tan fondos amores
e tan fondas amarguras,
que era fonte de dolores
nacida entre penas duras.

            III
      Ora río, ora contento
vou polas eiras cantando,
vendo de onda vén o vento
cando vou levar o gando.

      Ora con grande sosiego
durmo na beira das fontes,
durmo na beira dos regos,
durmo na punta dos montes.

      Mais ó que ben quixo un día,
si a querer ten afición,
sempre lle queda unha mágoa
dentro do seu corasón.

      Non che digo nada….
         Pero ¡vaia!
 
              I
      Pasan naquesta vida
cousiñas tan extrañas,
tan raros feitos vense
neste mundo de trampa;
tantos milagres vellos,
tan novas insinanzas,
e tan revoltos allos
con nome de ensaladas,
que non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Meniña ben vestida,
meniña ben calzada,
que ten roupa decote,
que ten roupa de garda;
meniña que ben folga,
meniña que anda maja,
i é probe, mal pecado,
como unha triste araña,
non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Véxote aló antre os millos,
véxote aló nas brañas,
xa no pinar espeso,
xa na beiriña mansa
do río que correndo
vai antre as verdes canas,
e xuras que estás soia,
que naide te acompaña…
Non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Casada casadiña,
que gustas ser falada,
que bailas cas solteiras
nas festas e ruadas,
que tes na boca a risa
e que cos ollos falas,
e que ao falar con eles
parace que che saltan,
non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Cando mirar te miro,
tan limpa e tan peinada,
loitar cos rapaciños
hastra que en ti se fartan,
e vas dimpois xurando
que eres muller sin chata,
e dis que as máis non teñen
contigo comparanza,
non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      E ti, roxa roxiña,
modesta e recatada,
que falas tan mainiño,
que tan mainiño andas,
que ós pés dos homes miras
para non verlle a cara,
e fas que non entendes
cando de amor che falan,
non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Vas pola mañanciña
a misa cas beatas;
dempois… (por que, ti o sabes)
de xunta delas largas;
e si na corredoira,
xunto da verde parra,
non sei con que xentiña,
páraste ou non te paras,
non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      E ti, rapás garrido,
de tan melosas falas,
tan majo de monteira,
tan rico de polainas,
tan fino de calzado
como de mans fidalgas,
cando me dis que gustas
de traballar na braña,
non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Ti falarás de amores
cousiñas ben faladas;
ti loitarás cas nenas
como ningún loitara;
ti beberás do mosto
hastra quedar sin fala;
pero cos teus sudores
mollar a terra ingrata…
Non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Mais tantas cousas vexo
que me parecen trampa;
tanto sol entre nubes,
e tan revoltas auguas
que asemellarse intentan
a unha fontiña crara,
que por non perder tempo
donde non quito racha,
non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

             II
      Pasan naquesta vida
cousiñas tan extrañas,
tan raros feitos vense
neste mundo de trampa;
tantos milagres vellos,
tan novas insinanzas,
e tan revoltos allos
con nome de ensaladas,
que non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      E que algo deprendera,
triste de min coidaba;
e que a esperencia neta
ninguén me iba en puxanza
por ter na frente enrugas
e ter caniñas brancas,
cando hai hoxe uns mociños
mesmo desde que maman,
que non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Xa non che val, Farruco,
que vivas en compaña
dos anos pensadores
nin da esperencia calva,
nin que ollo alerta vivas
como a cordura manda;
que donde menos penses
tamaña lebre salta
que non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Xa sendo noite escura
dinche que é
noite crara;
xa estando o mar sereno
che din que fai borrasca;
e tanto te confunden
e tanto de acovardan,
que anque falar quixeras
tal coma Dios che manda,
non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Si eres francés, meu vello,
si eres da lonxe Australia,
si aló do sol baixaches
ou das estrelas pálidas,
con seria gravedade
quisais che perguntaran,
e ti, pasmado todo,
calado mormuraras:
Non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Por eso, meu velliño,
si de estudiar non tratas
a cencia destos tempos,
que é como el augua crara,
anque ca parromeira
tamén ten comparanza
que nesto a cencia estriba,
i en ter distintas caras,
non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Sin entender un ele,
verás que ben se amañan
honrados e sin honra,
rameiras e beatas;
verás como se axuntan,
verás como se tratan,
mentras que ti marmuras
ca lengua dunha coarta.
Non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Verás cor de sireixa
quen foi cor de esmeralda,
i aqueles tan azúes
que sangre azul mañaban,
manar sangre vermella
pola moderna usanza;
i esto con tal chistura
e con fachenda tanta,
que non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Verás que revolturas,
que ricas contradanzas,
que gaitas con salterio,
que pífanos con harpas,
que dengues encarnados
con mantilliñas brancas,
chapurra que chapurra
en confusión tan várea,
que non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      Ti pensarás que aquesto
é todo unha antroidada;
que aquí un levita sobra
i unha chqueta falta;
que alí se comen lebres
en vez de calabazas,
e tocan frautas donde
deben tocar campanas…
Mais non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

&
nbsp;     Deprende, meu velliño,
a cencia ben amada,
que saibamente insina
tan rica misturanza,
si queres ser sabido
en cousas tan extrañas,
pois antre tantas novas
as costumiñas rancias…
Non che digo nada…
      Pero ¡vaia!

      "Ora, meu meniño, ora,
¿quen vos ha de dar a teta,
si túa nai vai no muíño,
e teu pai na leña seca?

      Eu cha dera, miña xoia,
con mil amores cha dera,
hastra rebotar, meu santo,
hastra que máis non quixeras,
hastra verte dormidiño
con esa boca tan feita,
sorrindo todo fartiño,
cal ubre de vaca cheia.
Mas ¡ai, que noite che agarda!
Mais ¡ai, que noite che espera!
Que anque dúas fontes teño,
estas fontiñas non deitan.
Ora, meu meniño, ora,
¡canto chorarás por ela!
Sin ter con que te acalente,
sin ter con que te adormesa,
que soio, soio quedaches
como unha oveliña enferma,
tremando, malpocadiño,
como as ovelliñas treman.
Sin cobirtor que te cruba,
nunhas palliñas te deitan
e neve e chuvia en ti caen
por antre as fendidas tellas.
E silba o vento que pasa
polas mal xuntadas pedras,
e cal coitelo afilado
no teu corpiño se ceiba.
¡Ai!, cando veña túa nai,
¡ai!, cando che a túa nai veña,
¡cal te topará, meniño,
frío como a neve mesma,
para chorar sin alento,
rosiña que os ventos creban…!
¡Ai, más valera, meniño,
que quen te dou non te dera!
Que os fillos dos probes nacen,
nacen para tales penas."

      Así se espricaba Rosa
no medio da noite negra,
ó pé dunha negra porta,
toda de lañas cuberta.
Mentras tanto murmuxaban
por antre a robreda espesa
do río as revoltas ágoas
e os berridos da tormenta.
Todo era sombras no ceo,
todo era loito na terra,
e parece que a Compaña
bailaba antre as arboredas
cas chuchonas enemigas,
e cas estricadas meigas.

      En tanto un choro soave
sentir no espaso se deixa,
tal como gaita tocada
nunha alborada serena;
tal como lexana frauta
cando o sol no mar se deita,
cuio son nos trai o vento
cos cheiriños da ribeira.

      No meio da chouza escura
que triste Rosa contempra,
unha luz branca se mira
como aurora que comensa.
Olido de frescas rosas
os aires da noite incensan,
cal si todas se xuntaran
as froles da primadera.
Soan canteres extraños,
soan músicas que alegran;
músicas son e cantares
nunca sentidos na terra;
por eso, pasmada, Rosa
pouquiño a pouco se achega
e por unha regandixa
postrada no chan axexa.

      Nunca humanos ollos viron
o que veu estonces ela,
que si non morreu estonces
foi porque Dios n’o quixera:
de resplandecente groria
raios de amor se refrexan
do abandonado meniño,
sobre a dourada cabesa;
e porque esté máis contento,
e porque máis se entreteña,
cabe os seus peíños crecen
frescos ramos de azucenas.
Xa non dorme en probe cuna,
que outro berce lle fixeran
cas alas os anxeliños
e co seu lume as estrelas.
Nubes de color de rosa
fanlle branca cabeceira,
sírvelle de cubertura
un raio de luna cheia,
i a Virxen santa, vestida
con vestido de inocencia,
porque de fame non morra
e fartiño se adormesa,
dálle maná do seu peito
con que os seus labios refresca.

      Mentras o mundo existise,
Rosa mirando estivera,
con tanta groria encantada,
con tanta dicha suspensa.
Mais unha voz lonxe se oie
por antre os olmos da veiga,
que cantando amorosiña
se exprica desta maneira:
-Ora, meu meniño, ora,
logo che darei a teta;
ora, meu meniño, ora,
xa non chorarás por ela.

      Esto cantaron. En tanto,
coa Virxe despareceran
os anxeliños, deixando
en derredor noite espesa.
Xa se sinten as pasadas
por xunto da corredoira;
xa saltaron o portelo,
xa cerraron a cancela…
A probe nai corre, corre,
que o seu filliño lle espera;
mais, cando chega, dormido
o seu filliño contempra.
Dille estonces, mentras tanto
que en bicalo se recrea:
     
      -Miña xoia, miña xoia,
miña prenda, miña prenda,
¿que fora de ti, meu santo,
si naiciña non tiveras?
¿Quen, meu fillo, te limpara;
quen a mantensa che dera?

      -O que mantén ás formigas
e ós paxariños sustenta.

      Dixo Rosa, i escondeuse
por antre a nebrina espesa.

      Pasa, río, pasa, río,
co teu maino rebulir;
pasa, pasa antre as froliñas
color de ouro e de marfil,
a quen cos teus doces labios
tan doces cousas lles dis.
Pasa, pasa, mais non vexa
que te vas ao mar sin fin,
porque estonces, ¡ai, probiñas,
canto choraran por ti!
¡Si souperas que estrañesa,
si souperas que sofrir
desque del vivo apartada
o meu corasón sentiu!
Tal me acoden as soidades,
tal me queren afrixir,
que inda máis feras me afogan,
si as quero botar de min.
I ¡ai, que fora das froliñas
véndote lonxe de si
ir pola verde ribeira,
da ribeira do Carril!

      Pasa, pasa caladiño,
co teu manso rebulir,
camiño do mar salado,
camiño do mar sin fin;
e leva estas lagrimiñas,
si has de chegar por alí,
pretiño dos meus amores,
pretiño do meu vivir.
¡Ai, quen lagrimiña fora
para ir, meu ben, unda ti…!
¡Quen fixera un camiñiño
para pasar, ai de min!

      Si o mar tivera varandas,
fórate ver ao Brasil;
mais o mar non ten varandas,
amor meu, ¿por donde hei de ir?

AO SR. D. CAMILO ÁLVAREZ E CASTRO,
  Chantre da catedral de Salamanca.

              I
      Roxiña cal sol dourado,
garrida cal fresca rosa,
iba polo monte hermosa
co branco pé descalzado…
Copo de neve pousado,
deslumbrando á luz do día,
tan branco pé parecía.

      As longas trenzas caídas,
con quen os ventos xogaban,
ondiñas de ouro formaban
na branca espalda tendidas;
apertadas e bruñidas,
que espigas eran coidara
o que de lonxe as mirara.

      Tiñan os cores do mare
os seus olliños dormentes;
máis doces, máis transparentes
naide os poidera encontrare;
naide velos, sin amare
o corasón sin falsía
que por antre eles se vía.

      Levaba na frente a ialma,
nos doces labios a risa;
auguiña que o vento enrisa,
pousaba no fondo en calma.
Tal como gallarda palma,
cimbréase con folgura
a delgadiña cintura.

      Ó par da brisa temprada
que antre os salgueiros corría,
ela correndo seguía
unha beiriña encantada;
que alí mansa e sosegada
manaba unha fresca fonte
cabo da falda do monte.

             II
      Franca, pura, sin enganos,
canta, canta, garruleira,
ó pé da verde silveira
lavando os seus brancos panos.
Ó son dos romores vanos
que nacen a mañanciña,
lava, lava na fontiña.

      Xunto dela, os paxariños
gorgorexan que é un contento;
faille festiñas o vento
cos seus irmáns os airiños.
Os pastores, coitadiños,
cántanlle o doce a… la… lala…,
que lengua de amores fala.

      Ela honesta está escoitando
mais con sospiros responde,
que aló garda non sei donde
saudades de non sei cando.
Os paniños vai lavando,
e a tendelos se apresura
nun campiño de verdura.

      Dempois, non rego que pasa,
verte unha bágoa serena,
filla da escondida pena
que o seu peitiño traspasa.
Pois de amores se abrasa
aquela que é fresca rosa,
tan amante como hermosa.

      Compañeiras van chegando,
cal máis a máis ben portada;
xarros de louza vidrada
antre os seixos van pousando.
Cai a auguiña mormuxando,
brancas vinchas se levantan,
as meniñas cantan…, cantan.

      As estrelas van fuxindo,
a espesa niebra enrarece,
o arboriño que frorece
por antre ela vai saíndo.
O craro sol vai subindo
por riba do firmamento,
limpo, garulo e contento.

      Arredor todo arrescende
a olido de primadera,
i aló na azulada esfera
fogax de groria se encende;
mais a meniña n’atende
sinón ao dor, ¡mal pecado!,
que ten no peito encravado.

      Danlle estrañeza os cantares,
danlle de chorar deseios,
i, os ollos de bágos cheios,
pensa nos nativos lares.
Que n’hai máis tristes pesares,
máis negra malencolía
que a que entre estraños se cría.

      Paxariños, verde prado,
branca lúa e sol ardente,
todo consolo é impotente
en mal tan desconsolado;
todo contento é trubado
pola peniña sin fondo
que hai no corasón abondo.

      Por eso a meniña hermosa,
foxe da alegre fontiña,
tal como triste ovelliña
que trema de dor queixosa.
Vai sentida, vai chorosa,
mentras lle cantan con saña:
"¡Da montaña!, ¡da montaña!"

      I ela, que de tal se estraña,
ferida no que máis sinte,
que a maltraten non consinte,
i así lles contesta huraña:
"Anque che son da montaña,
anque che son montañesa,
anque che son, non me pesa."